Από τον Πύργο οπλαρχηγοί ήταν οι:
- Άχολοι: Δημήτριος, Αλέκος, Ιωάννης, Χρυσανθάκης και Αλέξανδρος
- Αυγερινοί
- Κρεστενίτες: Λυκούργος και Ιωάννης και
- Βιλαέτες: Χαράλαμπος, Νικόλαος, Λύσανδρος και Κων/νος.
Άλλοι καπεταναίοι με σημαντική προσφορά στον αγώνα ήταν οι:
- Αντώνιος από τη Μανωλάδα
- Κων/νος Παπαδημητρόπουλος – Καπετάν Ανδραβιδιώτης από την Ανδραβίδα
- Βέρας από το Βαρθολομιό
- Νάνος και Κων/νος Κουμανιώται
- Ιωάννης Τζεκούρας
- οι Παλασσαίοι
- Δημήτρουλας
- οι αδελφοί Καραμεραίοι
- Κουντούρης και
- Α. Λαγανιώτης.
Στις 10 Μάρτη του 1821 ο Βοεβόδας της Γαστούνης Σουλεϊμάν πληροφορείται από τους Λαλαίους ότι Πυργιώτες και Γαστουναίοι οι ετοιμάζουν συνωμοσία και γι’ αυτό αποφασίζει ότι πρέπει να σκοτώσουν τους προύχοντες και σημαίνοντες ιερωμένους Πύργου και Γαστούνης .
Ο στενός φίλος του Μουσταφάμπεη της Τριπολιτσάς και διαχειριστής των εισοδημάτων του, Αναστάσιος Χαματζόπουλος, έμπιστος του βοεβόδα Σουλεϊμάν, τον απέτρεψε φανερώνοντας γράμμα των Λαλαίων, λέγοντάς του ότι αυτό είναι τέχνασμά τους να βγάλουν από τη μέση τους Έλληνες ανταγωνιστές τους στην ενοικίαση των φόρων με δημοπρασία κι έτσι να μείνουν χωρίς συναγωνισμό και να πάρουν όσο-όσο αυτοί την ενοικίαση. Πήρε και ένα μήνα αναβολή της δημοπρασίας εκ μέρους των ενδιαφερομένων Ελλήνων ώστε να μπορέσουν να συγκεντρώσουν το ποσό της πρώτης δόσης. Αμέσως ο Αναστάσιος Χαματζόπουλος ανακοίνωσε τα παραπάνω στους Γεώργιο Σισίνη, Γιαννάκη Σισίνη και Χριστόδουλο Αυγερινό και αυτοί αμέσως για να διαλύσουν κάθε υποψία του Βοεβόδα νοίκιασαν ιχθυοτροφεία, τελωνεία και τις αλυκές της Ηλείας.
Τότε ήρθε η διαταγή του Καϊμακάμη της Τριπολιτσάς, όπως σε όλους τους εξέχοντες προύχοντες ιερωμένους και πολιτικούς του Μοριά να πάνε στην Τριπολιτσά για σύσκεψη περί διαφόρων ζητημάτων. Στην πραγματικότητα όμως, για να συλληφθούν ως όμηροι στη σχεδιαζόμενη εξέγερση, που από τα περιστατικά σε διάφορες περιοχές των Καλαβρύτων και από κατάδοση του μυστικού της Φιλικής Εταιρείας την είχαν υποψιασθεί. Πολλοί πήγαν κλείσθηκαν στα μπουντρούμια της Τρίπολης και μαζί τους ο Μητροπολίτης Ωλένης Φιλάρετος που πέθανε εκεί.
Ξεκίνησε και ο Σισίνης για την Τριπολιτσά, αλλά τον έσωσε ο Π. Πατρών Γερμανός με τον πρωτοσύγκελό του Βησσαρίωνα οπότε γύρισε στη Γαστούνη και παρίστανε τον άρρωστο. Πιεζόμενος όμως από τους Τούρκους ξεκινάει για την Τριπολιτσά με τους γιους του με μεγάλη ακολουθία και έφιππους συνοδούς, αλλά όταν νύχτωσε άλλαξε δρόμο και πήγε στο Μετόχι του Μεγάλου Σπηλαίου που ήταν κοντά στου Αλη Τσελεπή στο σημερινό Βουπράσιο και εκεί κρύφτηκε που σε συμφωνία με το Μητροπολίτη Γερμανό είχε αποθηκεύσει τρόφιμα και πολεμοφόδια για τον αγώνα.
Φθάνοντας στη Μανωλάδα έστειλε στο Βοεβόδα της Γαστούνης και στο Γερμανό επιστολή ότι αρρώστησε και μόλις αναρρώσει θα συνεχίσει το ταξίδι για την Τριπολιτσά, παρακαλώντας το Γερμανό, για να καθυστερήσει και αυτός, προκειμένου να πάνε μαζί.
Οι πρώτες μάχες – 26 Μαρτίου 1821
Στις 26 Μαρτίου ο Σισίνης στη Γαστούνη και ο καπετάν Χαράλαμπος Βιλαέτης στον Πύργο υψώνουν τη σημαία της επανάστασης. Οι Ηλείοι φοβόντουσαν, αλλά υπό την απειλή των καπεταναίων ιερείς και λαός έφυγαν με τα υπάρχοντά τους για τα βουνά. Οι φήμες στον Κάμπο ότι ο Σισίνης έρχεται με 10.000 κατά της Γαστούνης από τη Μανωλάδα, φόβισαν τους Τούρκους και ξεκινούν για να πάνε στο Λάλα. Διανυκτέρευσαν στην Ξυλοκέρα, αλλά βλέποντας φωτιές στον Πύργο και ομοβροντίες τουφεκιών γύρισαν στη Ροβιάτα. Εκεί ο Σισίνης τους επιτέθηκε. Οι Τούρκοι κλείστηκαν στο Κάστρο Χλεμούτσι και τους πολιόρκησε ο Σισίνης μαζί με το Χαράλαμπο Βιλαέτη. που πληγώθηκε στο χέρι από αδέσποτη σφαίρα. Ο Δεσπότης Π. Π. Γερμανός στέλνει βοήθεια στο Σισίνη για την πολιορκία των Τούρκων στο Κάστρο, τον οπλαρχηγό Σαγιά, με τη σύσταση να κρατηθεί με κάθε θυσία η πολιορκία. Όμως 400 Λαλαίοι ιππείς διαλύουν την πολιορκία και οι πολιορκητές έφυγαν πανικόβλητοι. Οι Τούρκοι προστατευόμενοι από τους Λαλαίους αναχώρησαν για την Πάτρα.
Ο Σισίνης αποσύρεται με τους ενόπλους του στο Μετόχι του Μ. Σπηλαίου στου Αλη Τσελεπή όπου οχυρώνεται «βεβυθισμένος τη απελπισία», όπως γράφει ο Φιλήμων. Στην αποχώρησή τους οι Λαλαίοι λήστεψαν και λεηλάτησαν όσα χωριά βρέθηκαν στο δρόμο τους και μόνο ο Ιωάννης Αθανασόπουλος ή Καϊάφας επιχείρησε να προσβάλει την οπισθοφυλακή τους κοντά στην Ξυλοκέρα και Μαλαπάσι.
Οι Επτανήσιοι έρχονται στην Ηλεία (9 Μαΐου 1821)
Στα τέλη του Απρίλη αποβιβάζεται στη Γλαρέντζα με εκατό πολεμιστές ο Βαγγέλης Πανάς φέροντας δύο κανόνια και ενώνεται με τα παλικάρια του Σισίνη. Στις 9 Μαΐου αποβιβάζεται επίσης στη Γλαρέντζα ο επίσης Κεφαλλήνιος Κωνσταντίνος Μεταξάς. Αυτή η απόβαση ήταν μεγάλης ψυχολογικής σημασίας γεγονός γιατί αναπτέρωσε το ηθικό των επαναστατών ύστερα από τον πανικό που έσπειραν οι Λαλαίοι με τη διάλυση της πολιορκίας των Τούρκων στο Χλεμούτσι και τις αλλεπάλληλες καταστροφές και σφαγές στην επαρχία του Πύργου τον Απρίλη του 1821 .
Οι Τούρκοι διαμαρτύρονται στους Άγγλους
Είχε όμως και συνέπειες πολύ δυσάρεστες για τον Αγώνα που μόλις άρχιζε γιατί οι Λαλαίοι μετά το διώξιμο τους από του Λάλα παραπονέθηκαν στον Άγγλο Αρμοστή της Επτανήσου που απαγόρευσε αυστηρά να ξεμπαρκάρουν για την επαναστατημένη Ελλάδα Επτανήσιοι, κι όσοι τυχόν ξεμπάρκαραν τους κατασχέθηκε η περιουσία. Μα όσοι κατατρεγμένοι στεριανοί Μοραΐτες, Ρουμελιώτες και Ηπειρώτες κατέφευγαν όσον καιρό ήταν αυτός Αρμοστής μέχρι το 1823 σαν πρόσφυγες στα Επτάνησα , δεινοπάθησαν πολύ. Έτσι ζωντανή μένει ακόμη και σήμερα η ανάμνηση του μισέλληνα Μαίτουλα, όπως διασώθηκε το όνομά του στο λαό και με τις φράσεις «Τα παράπονά σου στο Μαίτουλα» σε κείνο που δεν μπορεί να βρει το δίκιο του.
«Εγώ Πασά δεν σκιάζομαι και Τούρκους δεν φοβούμαι
Και θα σας κάνω πόλεμο για να σας πολεμήσω
Γιατί ταχιά απ’ τη Ζάκυνθο θα’ ρθεί ο Κολοκοτρώνης
Τότε θα ιδείτε βρε σκυλιά και σεις παλιομουρτάτες
Θα ιδείτε τις χανούμισσες μ’ όλους τους φερετζέδες
Να ιδείτε πως σας κάνουμε εμείς οι Πλαπουταίοι!…»
Μ’ αυτό το ποίημα η Ηλειακή Δημοτική Μούσα υμνεί τα κατορθώματα των κλεφτών, αρματολών και ανδρειωμένων Ελλήνων που δεν άντεχαν τη σκλαβιά των Οθωμανών και πίστεψαν στη μεγάλη απόφαση του ξεσηκωμού.
Μετά την κατάληψη των Κάστρων Χλουμουτσίου (1460) που υπερασπίζονταν ο Θωμάς Παλαιολόγος και του Σανταμερίου (1461) που υπερασπίζονταν ο Γραίζας Παλαιολόγος η Ηλεία αποτέλεσε επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Ελληνικός πληθυσμός μειώθηκε δραματικά από τις συνθήκες. Έτσι πέρασε η μαύρη πρώτη περίοδος της Τουρκοκρατίας για την Ηλεία, μια ομιχλώδης και σκοτεινή περίοδος 227 ετών 1460-1687.
Οι συγκρούσεις των Τούρκων και Ενετών, σταμάτησαν το 1575 αλλά ξανάρχισαν 110 χρόνια μετά, το 1685 η Πελοπόννησος επανήλθε στους Ενετούς του Μοροζίνη. Το 1687 οι Βενετοί κατέλαβαν την Πάτρα κάνοντας κτήση τους την Ηλεία μέχρι το έτος 1715.
Η εποχή της Ενετοκρατίας κράτησε περίπου 30 χρόνια με καλύτερη διοίκηση αλλά οι Έλληνες υπέφεραν από τις πιέσεις των Ενετών και στο θρησκευτικό τομέα, διότι ιδρύθηκε επισκοπή στην Ώλενα, με Λατίνο επίσκοπο.
Το 1715 στην Ηλεία επιβάλλεται η δεύτερη περίοδο της Tουρκοκρατίας. Οι Τούρκοι επανακαταλαμβάνουν την Ηλεία και με τη βοήθεια Ελλήνων που μισούσαν τους Βενετούς, γιατί είχαν γίνει σκληρότεροι από τους Τούρκους. Η Ηλεία περνά τη δεύτερη Τουρκοκρατία, η συμπεριφορά των Τούρκων ήταν λιγότερη πιεστική και οι Ηλείοι εκμεταλλεύονται καλύτερα τη γη τους και ασχολούνται και με το εμπόριο. Αυτά μέχρι και την επανάσταση του Ορλόφ (1769)
Τα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι Ηλείοι στερήθηκαν την ελευθερία τους και τα πλούσια κτήματά τους γιατί εγκαταστάθηκαν οι Τούρκοι. Οι αγάδες και μπέηδες καταδυνάστευαν τους κατοίκους, άρπαζαν το βίος τους και όσοι δεν άντεχαν τη σκλαβιά αναγκάζονταν να φύγουν στα βουνά.
Η διαμόρφωση του εδάφους εμπόδιζε την ανάπτυξη και τη δράση των κλεφτών και αμαρτωλών, οι οποίοι θα μπορούσαν να περιορίσουν τη δράση των Τούρκων και να δώσουν κουράγιο και ελπίδα στους σκλαβωμένους.
Η περιοχή της Ηλείας αποτελούσε αρχικά και μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα ένα Βιλαέτι (επαρχία) το Βιλαέτι της Γαστούνης που έτυχε να γίνει τσιφλίκι πριγκίπων από τον Βασιλεύοντα στην Τουρκική Αυτοκρατορία Οσμανικού Οίκου των Χοτομαναίων που εγκαταστάθηκαν στην πρωτεύουσα της Ηλείας τη Γαστούνη γύρω στα τέλη του 17ου και στις αρχές του 18ου αιώνα. Η οικονομική και στρατιωτική ισχύς των Χοτομαναίων της Γαστούνης υποχωρεί και επισκιάζεται από τους Τουρκαλβανούς που κατείχαν την περιοχή του Λάλα .
Οι Λαλαίοι αγόρασαν μεγάλες εκτάσεις από τους Χοτομαναίους και έτσι περιήλθε το μεγαλύτερο μέρος της Ηλείας στην κατοχή τους. Αργότερα όμως αποσχίστηκε ο Πύργος με 9 χωριά και δημιουργήθηκε το Βιλαέτι του Πύργου.
Κυρίως μετά τα Ορλωφικά η ισχύς των Λαλαίων Τούρκων αυξήθηκε επικίνδυνα τόσο με την διεύρυνση των γαιοκτησιών όσο και με τη δύναμη των όπλων. Από το τελευταίο τέταρτο του 17ου αιώνα αφού παραγκώνισαν τους Χοτομαναίους της Γαστούνης, οι Λαλαίοι, έγιναν πραγματικοί κύριοι της Ηλείας.
Ιστορική έρευνα και επιμέλεια: Θέμης Μαντάς, εκπαιδευτικός – συγγραφέας
