Ο Διάγων, με κύρια πηγή τη «Σπηλιά», στα Μεσοβούνια του όρους Μίνθη, ρέοντας προς βορράν εκβάλλει στον Αλφειό, κατάντικρυ της εκβολής του ποταμού Ερυμάνθου, κατερχομένου από βορράν.
Οι δύο αυτοί ποταμοί, Ερύμανθος και Διάγων, αποτελούσαν κατά την αρχαιότητα την ανατολική οριογραμμή μεταξύ Αρκαδίας και Ήλιδος, ο Διάγων δε μεταξύ Παρρασίας (οριζόμενης από Θεισόα-Αλιφείρα-Σέκουλα) και Τριφυλίας (οριζόμενης από Νέδα προς νότον, Αλφειό προς βορράν, Κυπαρισσιακό κόλπο προς δυσμάς και Διάγοντα-Νέδα προς ανατολάς).
Ο Παυσανίας (2ος αιώνας μ.Χ.), στο έργο του «Ελλάδος περιήγη- σις» VI 21.4, γράφει: “…. Κατά ταύτην τήν έπώνυμον του λοστού δειράδα ποταμός άπό μεσημβρίας κατιων ές τόν ’Αλφειόν καταν- τικρύ του Ερυμάνθου μάλιστα, ούτός έστιν ο τήν Πισαίαν προς Αρκά- δας διορίζων, όνομα δε οί Διάγων”.
Οι πρώτες πηγές του Διάγοντα βρίσκονται ψηλά στο όρος Μίνθη, πάνω από το ιστορικό Αράκλοβο (Χρυσούλι Ρέμα) και καθώς το ρέμα κατεβαίνει προς βορράν, μέσα από ρεματιές, φαράγγια και κοιλάδες, εμπλουτίζεται με τα νερά πολυάριθμων πηγών, ενώ κατά τη χειμερινή περίοδο δέχεται τα νερά πολυάριθμων χειμάρρων και «φουσκώνει».
Προχωρώντας μετά το κεφαλόβρυσο της Σπηλιάς, ενώνεται με τον κλάδο που κατεβαίνει από τα Μυρώνια και συνεχίζει μέχρι τον Αλφειό.
Στη Μυθολογία, συνδέεται με τον μύθο της νύμφης Μίνθης που ερωτεύτηκε τον Πλούτωνα και την πάτησε από ζηλοφθονία η Περσεφόνη.
Γιαυτό ο Διάγων αναφέρεται και με το όνομα «Αχέρων», ως πηγάζων από τον Άδη, δηλαδή την Μίνθη.
Ο Στράβων (περίπου 64 π.Χ. -23 μ.Χ.), «Γεωγραφικά Η» περίπου 20 μ.Χ., αναφέρει:
Πρός έω δ’ έστιν όρος του Πύλου πλησίον έπώνυμον Μίνθης, ήν μυθεύουσι παλλακήν του Άιδου γενομένην πατηθεΐσσν υπό της κόρης είς τήν κηπαίαν μίνθην μεταβαλεΐν, ήν τινε ήδύοσμον καλοΰσι. Καί δή
Όχι μακράν τής ΙΙυλου, πρός άνατολάς, είναι ιό όρος Μίνθη, όνομασθέν προφανώς οϋτω έκ τής ήρωίδος του μύθου, ή όποια έξ αιτίας του έρωτός της πρός τόν Πλούτωνα, άπέθανε καταπατηθεΐσα ύπό τής Περσεφόνης καί μετεμορφώθη εις τό γνωστότατον εις τούς κήπους μας φυτόν, τήν μίνθην, ή ήδύοσμον, όπως καλείται ύπό τινων.
Και ποταμοί δέ δύο έγγύς βέουσιν ό τε Δαλίων καί ό Άχέρων, έμβάλλοντες εις τόν ’Αλφειόν.
Ό δέ Άχέρων κατά τήν πρός τόν Άιδην οίκειότητα ώνόμαστα έκτετίμηται γάρ
Καί ποταμοί δέ δύο ρέουν πλησίον, ό Δαλίων καί ό Άχέρων, οί όποιοι χύνονται εις τόν ’Αλφειόν.
Ό δέ Άχέρων ώνομάσθη άναλόγως πρός τόν ποταμόν του Άδου· διότι εις όλόκληρον τήν Ήλιδα τυγχάνουν μεγάλου.
Το ποτάμι μας, πέραν της σημασίας του ως φυσικού ορίου μεταξύ Τρυπών (Χρυσοχωρίου) και Λογγού, αλλά και πιό πάνω μεταξύ των χωριών Μίνθη και Μυρώνια, την αρχαία δε εποχή μεταξύ Τριφυλίας και Παρρασίας (βλ. ανωτέρω), αποτελούσε για τα δύο εκατέρωθεν χωριά μας,
Τρύπες και Λογγό, πηγή πλούτου, προ πάντων όμως ομορφιάς και αναψυχής.
Ήσαν τα κυρίως χωριά που τον χρησιμοποιούσαν.
Με τα άφθονα νερά του ποτίζονταν τα χωράφια τους, μέχρι τη θέση “Λαγκαδούλια”, αλλά και τα πολυάριθμα μεγάλα κοπάδια των ζώων και τα πολυάριθμα βόδια τους.
Επίσης, γινόταν “ψάρεμα” μικρών ψαριών (ιδιαίτερα την παραμονή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στις 5 Αυγούστου) και καβουριών (κυρίως κατά Μάϊο μήνα, η καβουρόπιττα μάλιστα ήταν από τις νοστιμότερες λιχου-διές!).
Επίσης, σημαντικό παραδοσιακό στοιχείο της οικιακής οικονομίας των χωριών της Μακιστίας κοιλάδας μας, γενικώς, αποτελούσε η παραγωγή νήματος σπάρτου, από τις πιό ευχάριστες και πιό κοινωνικές φάσεις της οποίας αποτελούσε το «κοπάνημα» στα νερά του ποταμού.
Εκεί, κυρίως εκατέρωθεν του παραδοσιακού δρόμου Τρυπών-Λογγού, πολλές γυναίκες των δύο χωριών, κατά μήνα Αύγουστο, κτυπώντας και ξεπλένοντας στο άφθονο νερό τα προετοιμασμένα χειρόβολα, έβγαζαν τις ολοκάθαρες λευκοκίτρινες ίνες πάνω στα λεπτά στελέχη του σπάρτου, ενώ αντιλαλούσαν τα τραγούδια τους μέσα στο ποτάμι.
Κατεβαίνοντας, σε απόσταση 4 χιλιομέτρων περίπου από τη «Σπηλιά», υπήρχε έξοχο αλλά δυσπρόσιτο φαράγγι με αλληλουχία από ευμεγέθεις πέτρινες φυσικές λίμνες με μικρότερες (σταμνιά) (υπάρχουν ακόμη) και στο τέλος του φαρραγγιού υπέροχος καταρράκτης που έπεφτε από το σταμνί «Γεράνια λίμνα».
Λίγο πιό κάτω υπάρχει το λιθόκτιστο τοξωτό «Τρανό Γεφύρι», ερειπωμένο σήμερα.
Στο δρόμο αυτό, που ήταν ο κυριώτερος και επί αιώνες (μάλλον χιλιετηρίδες) χρησιμοποιούμενος, υπήρχαν 3 χάνια στην περιοχή των Τρυπών (Χρυσοχωρίου), 2 στη συνοικία “Χάνια” και ένα στην “Παναγιά”.
Τούλα Κυριακοπούλου
π. Καθηγήτρια Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών
Πρόεδρος Πολιτιστικού Συλλόγου Χρυσοχωρίου
Πηγή: makistia.gr
