Ο ιός HPV (Human PapillomaVirus) είναι σεξουαλικά μεταδιδόμενος ιός. Υπολογίζεται ότι η συντριπτική πλειονότητα (85-90%) των σεξουαλικά ενεργών ατόμων θα μολυνθούν από τον ιό κάποια περίοδο της ζωής τους.
Ο HPV αποτελείται από μια μεγάλη οικογένεια στελεχών που προσβάλλουν το επιθήλιο και τις βλεννώδεις μεμβράνες του ανώτερου γαστρεντερικού σωλήνα, του αναπνευστικού συστήματος ή της πρωκτογεννητικής περιοχής, προκαλώντας είτε καλοήθεις βλάβες όπως τα κονδυλώματα των γεννητικών οργάνων ή τα θηλώματα του λάρυγγα, είτε καρκίνο.
Οι υψηλού κινδύνου υπότυποι του ιού συνδέονται με υψηλό δυναμικό ογκογένεσης και προκαλούν ανάπτυξη προκαρκινικών βλαβών και περιλαμβάνουν τους υπότυπους 16, 18, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 56,58 και 59. Η ιδιότητα του HPV ως ογκογόνου ιού περιγράφηκε το 1983, όταν ο Harald Zur Hausen ανακάλυψε ότι ιός μπορεί να προκαλέσει καρκίνο τραχήλου της μήτρας, ανακάλυψη για την οποία ο Zur Hausen έλαβε το βραβείο nobel της φυσιολογίας το 2008. Ο ιός HPV συνήθως εκριζώνεται από το ανοσοποιητικό σύστημα αλλά ένα μικρό ποσοστό των ατόμων που έχουν μολυνθεί από στελέχη HPV υψηλού κινδύνου θα αναπτύξουν εμμένουσα λοίμωξη που μπορεί να εξελιχθεί σε καρκίνο.
Όσον αφορά στον καρκίνο τραχήλου μήτρας, θεωρείται ότι μόνο 3-5% των λοιμώξεων εξελίσσονται σε προκαρκινικές βλάβες. Στις Ηνωμένες Πολιτείες ο HPV συνδέεται αιτιολογικά με το 100% των περιπτώσεων καρκίνου τραχήλου της μήτρας, 80% καρκίνου στοματοφάρυγγα, 50% καρκίνου κόλπου, 50% καρκίνου αιδοίου, 50% καρκίνου πέους και 80% των περιπτώσεων καρκίνου πρωκτού. Ο HPV σχετιζόμενος καρκίνος συνήθως αναπτύσσεται δεκαετίες μετά την αρχική λοίμωξη. Έτσι και στον τράχηλο της μήτρας, η καρκινογένεση από ιό HPV εξελίσσεται από προκαρκινικές βλάβες σε καρκίνο συνήθως πολλά χρόνια μετά την αρχική λοίμωξη.
Η επίπτωση του καρκίνου τραχήλου της μήτρας έχει μειωθεί σημαντικά σε χώρες στις οποίες παρουσιάζεται συμμόρφωση του πληθυσμού με τον προσυμπτωματικό έλεγχο (test PAP). Επίσης, σε πληθυσμούς με σημαντική συμμόρφωση με τον εμβολιασμό κατά του ιού HPV όπως η Αυστραλία το 2011 αναφέρθηκε μηδενική επίπτωση των κονδυλωμάτων σε γυναίκες κάτω των 21 ετών που είχαν εμβολιαστεί ενώ δεν μειώθηκε η επίπτωση σε ανεμβολίαστους ετεροφυλόφιλους άνδρες άνω των 30 ετών που δεν είχαν εμβολιαστεί.
Το 2021 διαγνώσθηκαν περίπου 604.000 νέα περιστατικά καρκίνου τραχήλου της μήτρας παγκοσμίως, ενώ υπήρξαν 341.000 θάνατοι ενώ για τον καρκίνο στοματοφάρυγγα, διαγνώσθηκαν περίπου 100.000 περιπτώσεις στον κόσμο.
Προηγούμενες μελέτες έχουν αναφέρει ότι το αποδιδόμενο ποσοστό του HPV-θετικού (HPV+) στοματοφαρυγγικού καρκίνου είναι χαμηλό στο νότο σε σύγκριση με τις χώρες της Βόρειας Ευρώπης (~9–24% έναντι ~50%). Στην Ευρώπη απουσιάζουν αξιόπιστα επιδημιολογικά δεδομένα για τη διερεύνηση της συσχέτισης του HPV με τον καρκίνο στοματοφάρυγγα.
H μελέτη ORPHEAS αξιολόγησε την επίπτωση των HPV+ καρκίνων στοματοφάρυγγα στην Ελλάδα την περίοδο από το πρώτο τρίμηνο του 2017 έως το τρίτο τρίμηνο του 2022. Στη μελέτη εντάχθηκαν 150 ασθενείς με καρκίνο στοματοφάρυγγα και ο όγκος τους αξιολογήθηκε για την παρουσία του γονιδιώματος του ιού και την έκφραση της πρωτεΐνης p16. Στο ευρωπαϊκό συνέδριο για τον HPV (HPV Eurogin) που πραγματοποιήθηκε το Φεβρουάριο του 2023 στο Bilbao της Ισπανίας παρουσιάστηκε η ανάλυση 74 περιστατικών.
Η ανάλυση έδειξε ότι οι περισσότεροι ασθενείς ήταν άνδρες (57, 77,0%). Η μέση ηλικία κατά τη διάγνωση του καρκίνου στοματοφάρυγγα ήταν 59,3 έτη. Από αυτούς, οι 25 (33,8%) και οι 26 (35,1%) ασθενείς ήταν πρώην και νυν καπνιστές, αντίστοιχα. Οι πιο συχνές ανατομικές εντοπίσεις του όγκου ήταν οι αμυγδαλές (39 pts, 52,7%) και η βάση της γλώσσας (22 pts, 29,7%). Το διάμεσο μέγεθος του όγκου ήταν 3,0 cm.
Από τους ασθενείς με καταγεγραμμένη σταδιοποίηση όγκου σύμφωνα με το σύστημα σταδιοποίησης TNM (8th Edition}, 26,2%, 23,0%, 19,7% και 31,1% ήταν σταδίου I, II, III και IV, αντίστοιχα. Μεταξύ των ασθενών με διαθέσιμη θετικότητα για HPV (69 pts), το ποσοστό των HPV+ καρκίνων (συνδυασμένη θετικότητα DNA/p16) ήταν 59,4%. Ο HPV υπότυπος 16 ανιχνεύθηκε στο 95,1% των δειγμάτων HPV+ καρκίνου στοματοφάρυγγα. Οι HPV+ ασθενείς σε σύγκριση με τους HPV ήταν νεότεροι (διάμεση ηλικία 57,0 και 65,0 έτη, αντίστοιχα, p=0,116), λιγότερο συχνά καπνιστές (7,7% και 35,1%, αντίστοιχα, p=0,021) και πιο συχνά είχαν όγκο στις αμυγδαλές ( 68,3% και 32,1%, αντίστοιχα, p=0,003).
Συμπερασματικά, αυτή η ενδιάμεση ανάλυση της μελέτης ORPHEAS έδειξε υψηλή επίπτωση HPV+ καρκίνων στοματοφάρυγγα στην Ελλάδα (~60,0%), με τον υπότυπο HPV 16 να είναι ο πιο συχνός. Η μελέτη έγινε με την υποστήριξη της φαρμακευτικής εταιρείας Merck (MSD).
Στη μελέτη συμμετείχαν 8 ελληνικά νοσοκομεία (Β Προπαιδευτική Παθολογική Κλινική του Νοσοκομείου «Αττικόν», Κλινικη ΩΡΛ του Ιπποκράτειου Νοσοκομείου Αθηνών, Κλινική ΩΡΛ Νοσοκομείου ΑΧΕΠΑ Θεσσαλονίκης, Κλινική ΩΡΛ Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ιωαννίνων, η Ογκολογική Κλινική του Πανεπιστημίου Κρήτης, η Βιοκλινική Θεσσαλονίκης, η Πανεπιστημιακή ΩΡΛ Κλινική της Πάτρας και η Γ Ογκολογική Κλινική του Metropolitan General Αθηνών. Η αξιολόγηση της θετικότητας για HPV έγινε στο Παθολογοανατομικό Πανεπιστημιακό Εργαστήριο του Αττικόν με Διευθυντή τον Καθηγητή Ιωάννη Παναγιωτίδη.
Η κύρια ερευνήτρια της μελέτης ήταν η Καθηγήτρια Παθολογίας Ογκολογίας ΕΚΠΑ και Διευθύντρια της Β Προπαιδευτικής Παθολογικής Κλινικής Αμάντα Ψυρρή με συνερευνητές τους Ευθύμιο Κυροδήμο (Αν. Καθηγητή ΩΡΛ Νοσοκομείο Ιπποκράτειο ΕΚΠΑ), Ιωάννη Κωνσταντινίδη (Καθηγητής ΩΡΛ Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης), Γεώργιο Ψυχογιό (Καθηγητή ΩΡΛ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων), Σοφία Αγγελάκη (Καθηγήτρια Παθολογίας Ογκολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης), Δανιηλίδης Βασίλειος (Καθηγητής ΩΡΛ Πανεπιστημίου Πατρών), Μπουκοβίνας Ιωάννης (Επιστημονικός Υπεύθυνος του Ογκολογικού Τμήματος Βιοκλινικής Θεσσαλονίκης και τέως Πρόεδρος της Εταιρείας Παθολόγων Ογκολόγων Ελλάδας, η Κυριακή Πλοιαρχοπούλου (Διευθύντρια Γ Ογκολογικής Κλινικής Metropolitan General) και οι Άρης Σπάθης (Ακαδημαϊκός Υπότροφος στο Β Παθολογοανατομικό Εργαστήριο νοσοκομείο Αττικόν) και Ιωάννης Παναγιωτίδης (Καθηγητής Παθολογικής Ανατομικής ΕΚΠΑ και Διευθυντής Β Παθολογοανατομικό Εργαστήριο νοσοκομείου Αττικόν).
Δεδομένου ότι ένας σημαντικός αριθμός περιστατικών καρκίνου στοματοφάρυγγα στην Ελλάδα μπορούν να αποφευχθούν, εφόσον σχετίζονται αιτιολογικά με τον HPV16 ο οποίος καλύπτεται από το εμβόλιο κατά του HPV, υπογραμμίζεται η σημασία του εμβολιασμού. Πριν από λίγο καιρό, η συνταγογράφηση του προτεινόμενου 9δύναμου εμβολίου έγινε πλέον εφικτή μέσω ΗΔΙΚΑ για τους επαγγελματίες υγείας, ενώ παράλληλα δόθηκε η δυνατότητα για πρώτη φορά στα αγόρια να αποκτήσουν πρόσβαση στο εμβόλιο με πλήρη αποζημίωση. Η σύσταση είναι ο εμβολιασμός να πραγματοποιείται στο «ηλικιακό παράθυρο» από 9 έως 11 ετών.
Έτσι, η Ελλάδα ανήκει πια στις 28 χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας του ΠΟΥ που αποζημιώνουν και τον εμβολιασμό των αγοριών, από τις συνολικά 47 που αποζημιώνουν τον εμβολιασμό για τον HPV.
Σημειωτέων, ότι η διενέργεια εμβολίου δεν αντικαθιστά το δευτερογενή προληπτικό έλεγχο για τον καρκίνο τραχήλου μήτρας και οι γυναίκες δεν πρέπει να παραλείπουν την εξέταση Τεστ Παπανικολάου/HPV τεστ. Επίσης, ο εμβολιασμός δεν καθιστά μη αναγκαία τη χρήση προφυλακτικού για την πρόληψη άλλων σεξουαλικά μεταδιδόμενων νοσημάτων καθώς και υποτύπων του ιού που δεν καλύπτονται από το εμβόλιο.
